Wojciech Świtała, Royal String Quartet - The Best of Zarębski (2006)

Muzyka polska XIX wieku wywołuje bezpośrednie skojarzenia z twórczością dwóch kompozytorów, Chopina i Moniuszki. Poszerzenie tych skojarzeń o nazwisko Zarębskiego zbyt jeszcze często wywołuje zdumienie, a niekiedy konsternację. Fakt istnienia tego wybitnego kompozytora i pianisty, artysty – kosmopolity, ucznia Liszta i obywatela XIX-wiecznej Europy, który powielił w pewnym sensie drogę, jaka była udziałem Chopina, w świadomości ogółu jeszcze nie funkcjonuje. Mimo, że wysoki poziom dzieł zapewnia autorowi Kwintetu fortepianowego g-moll pozycję najwybitniejszego twórcy doby pochopinowskiej, reprezentanta nowatorskich i prekursorskich trendów na poziomie europejskim, które to własnie dzięki niemu pojawily się równoczesnie w muzyce polskiej II poło wy XIX w. Także dzięki jego twórczej spuściźnie można mowić o rozwojowej ciągłości pomiędzy dziełem Chopina a przypadającymi na początek XX w. osiagnięciami Mieczysława Karłowicza i Karola Szymanowskiego, którzy podobnie jak Zarębski nawiązywali do europejskich aktualności w sztuce muzycznej.
Liczne kompozycje fortepianowe Zarębskiego – pisał wybitny muzykolog Zdzisław Jachimecki –… są dalszą konsekwencją stylu Chopina pod wzgledem techniki instrumentalnej i charakteru harmoniki. Młody kompozytor dochodzi jednakże także do tych środków, jakie stanowią podstawę dzisiejszej muzyki francuskiej, przeczuwał egzotyzm całotonowej skali Debussy’ego i jego harmonię na skali tej opartą. O nowatorstwie techniki dźwiękowej Zarębskiego, którego twórczość wyprzedziła swoją epokę mówi też inny wybitny znawca muzyki, Józef W. Reiss: Kompozycje Juliusza Zarębskiego wnosiły bowiem tyle nowych pierwiastków do muzyki i śmiałością swojej techniki tak wyprzedzały swoją epokę i to nie tylko u nas, ale i na szerszym terenie muzyki europejskiej, że nie mogły stać sie od razu popularne.[…] J. Z.., z uosobienia romantyk, stał się przedstawicielem radykalizmu w muzyce. […] Technika Zarębskiego posługuje się już tymi środkami, które wprowadzili do muzyki impresjoniści francuscy, a przede wszystkim Claude Debussy.
Twórczość Zarębskiego, wybitnego pianisty, dotyczy głównie utworów fortepianowych. Trzy utwory zarejestrowane w albumie, najbardziej dla tej twórczości reprezentatywne, mówią o niej wiele. Przyjrzyjmy się im bliżej w kolejności opusowej.
Grande polonaise Fis-dur op. 6. z dedykacją dla Liszta to jeden z najbardziej znanych i popularnych utworów kompozytora. Ta rozbudowana kompozycja odznacza się warsztatową precyzją i dźwiekowym wyrafinowaniem, osobliwą dramaturgią sukcesywnie narastajacej dynamiki i ekspresji oraz wyraźnymi odniesieniami do stylu Chopina i Liszta. Konfrontowana często z Polonezem E-dur Liszta i Polonezem As-dur Chopina, wykazuje liczne z tymi utworami zależności, powiązania i podobieństwa. W pierwszym rzędzie dotyczą one formy wynikającej z tradycji gatunku. Trzyczęściową konstrukcję ABA ‘Poloneza Fis-dur z częścią środkową – triem – kontrastującą wobec części skrajnych, posiadają także wspomniane dwie kompozycje. Wspólną cechę stanowi wprowadzenie wstępu, a zależność od dzieł Liszta i Chopina wyraża materiał tematyczny i motywiczny użyty przez Zarębskiego. Tych zależności jest zresztą znacznie wiecej. Zbliżony jest charakter ekspresyjny tych trzech polonezów. To kompozycje o podniosłym, poważnym nastroju, nasycone błyskotliwą techniką wirtuozowską, przeznaczone do koncertowego wykonywania. Ich wspólne cechy implikują pogląd, że Zarębski to kontynuator Chopina i Liszta, a jego twórczość stanowi indywidualną syntezę środków, charakterystycznych dla tych wielkich twórców.
Róże i ciernie op. 13 [tytuł oryginalny Les roses et les épines] jedno z najbardziej reprezentatywnych dzieł i znaczące osiągnię cie twórcze kompozytora, jest cyklem pięciu miniatur fortepianowych. Tytułowe róże i ciernie nie odnoszą się do pozamuzycznych treści, lecz do ogólnej kategorii przeżyć miłosnych, w których zdarzają się, obok emocji pełnych zmysłowego zachwytu, chwile rozczarowań i zwątpień. To nastrojowe miniatury, z podtytułem Cinq improvisations podkreślającym charakter poetyckiej ulotności, wyrażające ową dynamikę uczuć za pomocą wyszukanych środków. O kompozycyjnej spójności utworu decyduje oryginalna tonalność i harmonika oraz zestawianie poszczególnych części na zasadzie wyrazowego kontrastu, a kolorystyka dźwiękowa stanowi najbardziej eksponowany element cyklu. Szereg oryginalnych w tym zakresie rozwiązań, z podporządkowaniem jej innych elementów, także dynamiki i artykulacji zaprojektowanych w sposób drobiazgowy i dokładny to argumenty do uznania Zarębskiego za mistrza różnicowania brzmienia i ewokowania rozmaitych barw i nastrojów, który cyklem Róży i cierni prekursorsko zapowiada muzyczny impresjonizm.
Napisany w 1885 roku Kwintet fortepianowy g-moll op. 34 bywa zgodnie określany jako utwór mistrzowski. Utrzymany jest w formule tradycyjnego, w szczegółach swobodnego, czteroczęściowego cyklu sonatowego. Część pierwsza z luźno potraktowaną formą allegra sonatowego, zamknięta efektownym fugato, opiera się na wyrazistym temacie ludowej proweniencji, którego charakter podkreśla skala lidyjska i szorstkość harmonicznych współbrzmień. Część druga Adagio ma budowę trójdzielną. Jej temat główny i interludium nawiązuje „integralnie” do drugiego tematu części pierwszej. Cześć trzecia Scherzo oparta jest na zasadzie silnych kontrastów, a Finał ma formę swobodnego ronda, stanowiąc rodzaj syntezy użytego w utworze materiału, która podkreśla jego formalną i integralną spójność.
Kwintet powstały u schyłku życia kompozytora reprezentuje jego oryginalny język muzyczny w szczytowej fazie rozwoju; język, jak na czas powstania utworu, awangardowy. Wysokie zalety dzieła – zindywidualizowana melodyka, bogata harmonika, osobliwa rytmika, oryginalna forma, a przy tym podporządkowanie środków warsztatowych głębokim treściom emocjonalnym, pozwalają zaliczyć ostatnie dzieło Zarębskiego do najcenniejszych utworów kameralnych II połowy XIX wieku, nie tylko muzyki polskiej, lecz także europejskiej.